ΘΕΜΑ ΕΡΓΑΣΙΑΣ
H σχέση που υπήρχε ανάμεσα στον πόλεμο (αντιλήψεις, πρακτικές) και τη θρησκευτική, κοινωνική και πολιτική ζωή των αρχαίων Ελλήνων.
1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ
« Δε θα ντροπιάσω τα όπλα μου τα ιερά .Δε θα εγκαταλείψω το συμπολεμιστή μου .Θα αγωνιστώ για τα ιερά και για την πόλη μου και θα παραδώσω την πατρίδα όχι μικρότερη από ότι την παρέλαβα, αλλά μεγαλύτερη και πιο δυνατή ,όσο μου το επιτρέπουν οι δυνάμεις μου και με την βοήθεια όλων των συμπολιτών μου. Θα υπακούω στους άρχοντες ,στους νόμους που ήδη υπάρχουν και σε αυτούς που πρόκειται να ψηφιστούν κι αν κανείς θέλει να τους ανατρέψει, θα τον εμποδίσω με όλες μου τις δυνάμεις με την βοήθεια όλων. Θα τιμώ πάντα τη λατρεία των πατέρων μου. Παίρνω για μάρτυρες τις θεότητες : Άγλαυρο, Εστία, Ενυώ ,Ενυάλιο, Άρη και Αθηνά Αρεία,Δία ,Θαλλώ, Αυξώ, Ηγεμόνη, Ηρακλή,τα Όρια της πατρίδας, τα Σιτηρά ,Κριθάρια ,τα Αμπέλια, τις Ελιές ,τις Συκιές.»
Αυτός είναι όρκος που έλεγαν οι Αθηναίοι έφηβοι στο ναό της θεάς Αγλαύρου στην Ακρόπολη με απλωμένο το χέρι 1.
Ο πόλεμος στην Αρχαία Ελλάδα ήταν ένα συχνό φαινόμενο. Η προετοιμασία των ανδρών για τον πόλεμο αποτελούσε μόνιμη μέριμνα των πόλεων, επηρεάζοντας την λειτουργία τους και την ζωή των κατοίκων τους. Το θέμα του πολέμου, τα αποτελέσματα του και οι επιδράσεις του, στους διάφορους τομείς της ζωής των ανθρώπων, έχουν απασχολήσει συγγραφείς των ιστορικών και των αρχαίων χρόνων. Πηγές στην παρούσα εργασία θα χρησιμοποιήσω από τα Ομηρικά έπη , από έργα του Ηρόδοτου , του Θουκυδίδου, του Ξενοφώντα, του Πολυβίου, φιλοσόφων Πλάτωνα ,Αριστοτέλη, ρητορικών έργων, κωμωδιών .
Σκοπός της παρούσας εργασίας είναι η συμβολή της στην ανάδειξη των αποτελεσμάτων και των επηρεασμών που έχει ο πόλεμος στις εκφάνσεις της ζωής των αρχαίων Ελλήνων .
_____________
1. Bl.Robert Flaceliere , O Δημόσιος και ιδιωτικός βίος των Αρχαίων Ελλήνων ,Μτφ. Γέρας.Δ.Βανδώρου, Αθήνα 2003 :Εκδ. Παπαδήμα, σελ. 304
2.ΠΟΛΕΜΟΣ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΖΩΗ
Ο πυρήνας της ελληνικής κοινωνίας είναι ο οίκος στον οποίο ζει η οικογένεια με την ευρύτερη έννοια όπου αρχηγός σε αυτήν είναι ο άνδρας στρατιώτης, ο οποίος είναι κοινωνικά κυρίαρχος .
Κάθε πόλη κράτος, ανάλογα με τη γεωγραφική της θέση, την κοινωνική και πολιτική δομή της οργανώνει τη στρατιωτική της δύναμη, ώστε να αντιμετωπίσει τις πολεμικές προκλήσεις.
Στην πιο στρατικοποιημένη κοινωνία, την Σπάρτη το αγόρι μόλις γεννιόταν, οι δημόσιες αρχές, αφού το απομάκρυναν από την μητέρα του αποφάσιζαν εάν θα το αναθρέψουν ή θα το αφήσουν έκθετο. Όλη τους την ζωή οι άνδρες την αφιέρωναν στον πόλεμο. Υπήρχε ένα στρατιωτικό σύστημα για να τους προετοιμάζει, από την εφηβεία τους, ώστε σε ηλικία είκοσι ετών που ανήκαν στον ενεργό στρατό, να ήταν αξιόμαχοι. Η στρατιωτική εκπαίδευση δεν σταματούσε ποτέ και ο τρόπος ζωής τους συνεχιζόταν ο ίδιος και μετά τα τριάντα τους χρόνια, όπου αν και παντρεμένοι, κατοικούσαν στις σκηνές μαζί με τους συντρόφους τους συμμετέχοντας στα συσσίτια. Μετά τα εξήντα τους χρόνια όπου ανήκαν στη Γερουσία, σταματούσαν την στρατιωτική τους εκπαίδευση, όχι όμως και την ενασχόλησή τους με αυτή. Επέβλεπαν την σωστή εκπαίδευση των νέων πολεμιστών .
Ο στρατός στην Σπάρτη, δομημένος με ιεραρχία, περιελάμβανε οπλίτες οι οποίοι ήταν πολίτες, με πλήρη δικαιώματα, καθώς και περίοικους. Ήταν ευέλικτος και γρήγορος στις κινήσεις του και οι στρατιώτες φορούσαν χιτώνα κόκκινο για να μην διακρίνεται το αίμα εάν τραυματίζονταν. Είχαν μεγάλη πειθαρχία και αίσθημα τιμής να νικήσουν στην μάχη, αλλιώς να πεθάνουν. Συνήθως ήταν οι νικητές στις μάχες. Το μόνο μειονέκτημα της Σπάρτης ήταν η ολιγανθρωπία. Το 371 π.Χ. στη μάχη στα Λεύκτρα, όπου ηττήθηκαν από τους Θηβαίους, είχαν μόνο επτακόσιους οπλίτες .
Όπως στη Σπάρτη έτσι και στη Θήβα οι οπλίτες είχαν ιδιαίτερους δεσμούς μεταξύ τους διότι αυτό συνέβαλε στην ομοιογένεια του στρατού. Έτσι στην Θήβα που είχε δημιουργήσει και τον περίφημο «ιερό λόχο», τον εξοπλισμό στον νέο στρατιώτη του τα πρόσφερε ο εραστής του. Ο θηβαϊκός στρατός χρησιμοποίησε έναν νέο τρόπο μάχης τη λοξή φάλαγγα, επινόηση του Θηβαίου στρατηγού Επαμεινώνδα, η οποία ήταν ανώτερη των Λακεδαιμονίων 2.
Η Αθήνα, τον 5ο αιώνα εκδήλωνε μία κατακτητική και ιμπεριαλιστική πολιτική, την ηγεμονία της επέβαλλε μέσω μιας συμμαχίας με άλλες πόλεις, οι οποίες ουσιαστικά ήταν υποταγμένες σε αυτή και επιθυμούσαν την ελευθερία τους. Από την άλλη η συμμαχία της Σπάρτης με άλλες πόλεις εχθρεύονταν την Αθήνα . Γι αυτό βρίσκονταν σε μία διαρκεί εμπόλεμη κατάσταση και γι αυτό το λόγο έπρεπε να έχει ισχυρό ετοιμοπόλεμο στρατό3.
Στην Αθήνα οι νέοι εκπαιδεύονταν πιο ελεύθερα. Εδώ τους απασχολούσε εκτός από το σώμα και το πνεύμα . Ωστόσο και εδώ ο νέος Αθηναίος ασκούσε το σώμα του γυμνάζοντας το στις παλαίστρες και στα γυμναστήρια, υπό την καθοδήγηση του παιδοτρίβη, μαθαίνοντας και την τέχνη των όπλων. Η σωματική άσκηση των Αθηναίων συνεχίζονταν και μετά τη εφηβεία τους διότι ήταν ένα μέσον για να διατηρούνται σε φόρμα. Κάθε Αθηναίος υπηρετούσε την πατρίδα του από τα δέκα οκτώ του μέχρι τα εξήντα του χρόνια. Από δέκα οκτώ έως είκοσι ετών, που ήταν έφηβος, έκανε την στρατιωτική του θητεία. Από τα είκοσι μέχρι τα πενήντα ήταν μέλος του ενεργού στρατού, χωρίζονταν σε κλάσεις. Κάθε μία από αυτές έπαιρνε το όνομα ενός ήρωος και τις κινητοποιούσαν ακόμα και έξω από τα σύνορα, σε κάθε εκστρατεία. Μετά τα πενήντα και μέχρι τα εξήντα ονομάζονταν πρεσβύτεροι και αποτελούσαν μαζί με τους εφήβους και τους μετοίκους τους συνορειοφύλακες της πόλης. Από τα εξήντα και έπειτα οι πολίτες δεν είχαν καμιά στρατιωτική υποχρέωση και γίνονταν διαιτηταί. 4
Για να είναι όμως αξιόμαχος ο στρατός εκτός από τις ασκήσεις χρειάζονταν οι στρατιώτες να έχουν ανδρεία. Ήταν μία βασική αρετή για τους άντρες την οποία την επέβαλε σαν αξία η πόλη, ενώ αντίθετα η δειλία έφερνε ντροπή στον άντρα που την είχε. Η αρετή της ανδρείας βρισκόταν στην ψυχή του κάθ’ ενός. Απαραίτητο για την απόκτησή της ήταν και η σωματική ικανότητα του στρατιώτη.
Για την ανδρεία μίλησαν ποιητές , ρήτορες ,φιλόσοφοι. Ο Περικλής αναφέρει στον Επιτάφιο είναι προτιμότερο να πεθαίνει κανείς μέσα σε ατμόσφαιρα πολεμικής μέθης, παρά να υποχωρεί τραυματισμένος και ηττημένος. Γι αυτό κανείς πρέπει να πηγαίνει στη μάχη αποφασισμένος να αγωνιστεί μέχρι θανάτου.
Οι νέοι διδάσκονταν τα Ομηρικά έπη και μέσα από αυτά γνώριζαν τον πόλεμο, τους ήρωες, και δημιουργούσαν τα πρότυπα τους.
Ο φιλόσοφος Σωκράτης μιλούσε ότι η ανδρεία είναι αποτέλεσμα γνώσης , ο Πλάτων μίλησε ότι η ανδρεία ξεκινά από την γνώση του κινδύνου, ενώ ο Αριστοτέλης αναφέρεται στην μεσότητα, ότι δεν πρέπει να υπάρχει υπερβολικός φόβος αλλά ούτε και αναισθησία στον φόβο. Άλλοι μίλησαν για μένος και ασυγκράτητη ορμή στον πόλεμο.
Από τα πιο, πάνω φαίνεται η σημασία που έδιναν οι αρχαίοι , στην ανδρεία, ως αρετή του πολίτη . Αυτός που είχε δεχτεί τραύμα στην πλάτη , ντροπιάζονταν και απαξιώνονταν διότι δεν έκανε το καθήκον του απέναντι στην πόλη του5. Χαρακτηριστικά παραδείγματα υπάρχουν πολλά Ένα από αυτά είναι η Μάχη των Θερμοπυλών στην οποία παρέμειναν να πολεμήσουν οι πολλοί λιγότεροι αριθμητικά Σπαρτιάτες και Θεσπιείς σε σχέση με τον Περσικό στρατό, προτιμώντας να πεθάνουν παρά να επιστρέψουν στις πόλεις τους, λέγοντας ο αρχηγός τους Λεωνίδας «μολόν λαβέ».
Κάθε στρατός εξελίσσονταν εφευρίσκοντας νέες τακτικές πολέμου, εξοπλίζοντας τους στρατιώτες, ανάλογα με τις ανάγκες, άλλες φορές με ελαφρύ οπλισμό και άλλες με βαρύ. .Κατασκεύαζαν όπλα, όπως την σφενδόνη ,το ακόντιο ,το ξίφος ,τον θώρακα, ,το τόξο την ασπίδα και μηχανές ,όπως ο καταπέλτης ,έφτιαχναν ισχυρά τοίχοι αλλά και στρατηγήματα για την εξουδετέρωση του εχθρού.
Βέβαια για να γίνουν αυτά υπήρχαν αρχιτέκτονες ,τεχνίτες, τις εργασίες αυτές τις έκαναν κυρίως μέτοικοι , τους οποίους η Αθήνα λόγω της οικονομικής ανάπτυξής της και δύναμης της τους προσέλκυε.
Χαρακτηριστικό πόση σημασία έδιναν στην τέχνη της δημιουργίας των όπλων είναι η περιγραφή της ασπίδας του Αχιλλέα στην Ραψωδία Σ της Ιλιάδας ,η παραγγελία της
οποίας μαζί με την πανοπλία γίνεται στον θεό Ήφαιστο από τη Θέτιδα. Γεννιέται ένα θαύμα μεγαλοπρεπής και εντυπωσιακή ασπίδα από πέντε φύλλα ορείχαλκου με πολλές εικόνες από τη ζωή και το σύμπαν .Επάνω σε αυτή αναπαρίστανται δύο πόλεις η μία σε περίοδο ειρήνης με γιορτές, γάμους αγροτικές δουλειές και την άλλη πόλη σε πόλεμο, με πολιορκίες ,ακόντια και μάχες.6 Δίνοντας έτσι με ρεαλιστικό τρόπο την εικόνα του κόσμου ,αλλά και λειτουργώντας ως πρότυπο για τους άλλους θνητούς τεχνίτες.
Ο πόλεμος όμως εξετάζονταν από τους αρχαίους Έλληνες και από την ηθική πλευρά , γι αυτό είχαν καθοριστεί κανόνες σχετικά με την διεξαγωγή του , τους οποίους όφειλαν όλοι να τους σέβονται. Έτσι ο εμφύλιος πόλεμος θεωρούνταν ατιμωτικός, ενώ ο πόλεμος εναντίον των βαρβάρων ήταν δίκαιος.7 .
Για να είναι ένας πόλεμος δίκαιος θα έπρεπε η κήρυξη του να στηρίζονταν σε αιτίες που να τεκμηριώνουν την αναγκαιότητά του. Πράγματι διαπιστώνουμε ότι οι αρχαίοι Έλληνες είχαν φαντασία και τις αιτίες τις έβρισκαν χρησιμοποιώντας μέσα όπως απειλές ,ασέβεια ,προσβολές που γίνονταν σε βάρος τους . Επίσης, συνδύαζαν και την θεϊκή υποστήριξη αφού είχαν αδικηθεί..
Αλλά και φιλόσοφοι ασχολήθηκαν προκειμένου βρουν τις αιτίες που δημιουργούνται οι πόλεμοι .Ο Πλάτων και ο Αριστοτέλης βρίσκουν τις αιτίες οικονομικής φύσεως στην επιθυμία του ανθρώπου να κατέχει περισσότερα . Βέβαια υπήρχαν και άλλες αιτίες πολιτικές, θρησκευτικές, ιδεολογικές. Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι ότι μία από τις αιτίες του Πελοποννησιακού πολέμου ήταν ο φόβος που αισθάνονταν οι Σπαρτιάτες με την αυξανόμενη δύναμη των Αθηναίων . Δεν θα πρέπει να λησμονήσουμε και ως αίτία κυρίως εσωτερικών πολέμων την πολιτική των κρατών που αφορούσε εξαντλητική χρησιμοποίηση ομάδων ανθρώπων ως εργατικού δυναμικού 8. Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι η περίπτωση της Σπάρτης η οποία είχε εξεγέρσεις των ειλώτων, κατοίκων της Μεσσηνίας .
Ένας πόλεμος όμως έχει και συνέπειες. Στην περίπτωση του πολεμιστή επιτιθέμενου και νικητή ,αυτός είχε οικονομικά οφέλη από τα λάφυρα τα οποία αποκτούσε. Λύτρα από την πώληση αιχμάλωτων, προϊόντα σοδειάς, εδαφικές κατακτήσεις, πολύτιμα είδη, φόροι υποτέλειας. Στην περίπτωση αυτού που δέχονταν την επίθεση αρνητική συνέπεια ήταν η λεηλασία της γης και η απώλειά της ,η οποία δημιουργούσε ανισορροπία κοινωνική και συνεπώς διαμάχες μέσα στην πόλη, Γι
αυτό διαπιστώνουμε την προσπάθεια να διατηρήσουν τα εδάφη τους υιοθετώντας νέες στρατηγικές , όπως ανέγερση οχυρώσεων και έξοδο καταδρομέων απέναντι στα τεχνάσματα ,στις πολιορκητικές μηχανές ,στην έφοδο των επιτιθεμένων. Εκείνο που διακυβεύονταν ήταν η οικογένειά τους , η κοινωνική τους θέση η περιουσία τους , η προστασία του εαυτού τους και γι αυτό μέσα σε αισθήματα πατριωτισμού μάχονταν. Εάν δεν πετύχαιναν να αποκρούσουν τους πολιορκητές ,ακολουθούσαν λεηλασίες, σφαγές , μετατροπή αιχμαλώτων σε δούλους, και εξαφάνιση της κοινωνίας των πολιτών9.
Μέσα σε αυτή την ανδροκρατούμενη κοινωνία , τι ρόλο έπαιζε η γυναίκα σε σχέση με τον πόλεμο;
Από τον Όμηρο διαπιστώνουμε ότι δεν συμμετείχε στον πόλεμο ,αλλά παρέμενε στον οίκο όπου και περίμενε να επιστρέψει ο στρατιώτης σύζυγός της. Παραδείγματα έχουμε την Κλυταιμνήστρα , την Ναυσικά , την Πηνελόπη. Αυτό συνεχίζεται και στην κλασική περίοδο όπου η Αθηναία δεν παίρνει μέρος σε κανένα από τα θέματα που αφορούν τον πόλεμο, αλλά περιμένει στην οικεία της να γυρίσει ο σύζυγος μετά τον πόλεμο. Μόνο στην Σπάρτη μαθαίνουμε ότι οι νέες Σπαρτιάτισσες γυμνάζονταν και ήταν ρωμαλέες .Χαρακτηριστικό παράδειγμα για την καθημερινή πραγματικότητα σε σχέση με τα πολεμικά είναι η κωμωδία του Αριστοφάνη , Λυσιστράτη η οποία προτείνει στις γυναίκες να κάνουν απεργία έρωτα όσο οι άνδρες δεν τερματίζουν τον πόλεμο.
Την γυναίκα την τοποθετεί στην Πολιτεία του ο Πλάτωνας σε σημείο όχι κατώτερο από αυτό που βρίσκονται οι άνδρες οι οποίοι στην πραγματική πόλη έχουν μόνο αυτοί το προνόμιο να συμμετέχουν στην πολιτική και στον πόλεμο. Έτσι αναφέρει ότι εκλεκτές γυναίκες θα είναι οι συντρόφισσες των φυλάκων και θα έχουν τα ίδια καθήκοντα με αυτούς , να πολεμούν και να φρουρούν την πόλη.
Μάλιστα λέει ότι θα αθλούνται γυμνές και αντί για φόρεμα θα είναι ντυμένες με την αρετή10.
_____________
2. . Bl.Robert Flaceliere , O Δημόσιος και ιδιωτικός βίος των Αρχαίων Ελλήνων ,ό.π., σελ. 299-303
3. Bl.Robert Flaceliere , O Δημόσιος και ιδιωτικός βίος των Αρχαίων Ελλήνων ,ό.π., σελ. 298-299
4. Bl.Robert Flaceliere , O Δημόσιος και ιδιωτικός βίος των Αρχαίων Ελλήνων ,ό.π., σελ. 302-303
5..Σ.Γκίκας, Οι αξίες των Αρχαίων Ελλήνων, Αθήνα 1997: Εκδ. Σαββάλας, σελ.23-26
6.Βλ.Ν.Σπάιβυ, Αρχαιοελληνική τέχνη, Μτφ. Γιώργος Τζήμας, Αθήνα 1999:Εκδ. Καστανιώτη, σελ. 5,6
7.Βλ.Y.Garlan ,Ο άνθρωπος και ο πόλεμος ,Μτφ. Χάρης Τασάκος, Αθήνα 1996: Εκδ. Ελληνικά Γράμματα,σελ. 93-98
8.Βλ.Y.Garlan ,Ο άνθρωπος και ο πόλεμος , ό.π.,σελ.98-101
9.Βλ.Y.Garlan ,Ο άνθρωπος και ο πόλεμος , ό.π.,σελ.103-107
10.Βλ. C Mosse , H γυναίκα στην αρχαία Ελλάδα, Μτφ. Α.Στεφανής, Αθήνα 2002 :Εκδ. Παπαδήμα ,σελ. 21,94,127,143
3.ΠΟΛΕΜΟΣ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΗ
Εδώ θα υπογραμμίσουμε τη σχέση που υπήρχε μεταξύ πολέμου και πολιτικής.
Εάν η πολιτική είναι η εσωτερική όψη μιας πόλης ,ο πόλεμος είναι η εξωστρεφής πλευρά της διότι έρχεται σε σύγκρουση με ξένους, με άλλες πόλεις 11.
Από τα Ομηρικά έπη διαπιστώνουμε ότι ο πόλεμος ήταν για λίγους ,για τους οικονομικά πλούσιους. Αργότερα όμως η ανάγκη της διάθεσης μεγαλύτερου αριθμού στρατιωτών επέβαλε την επέκταση του προνομίου να φέρουν όπλα και οι πιο οικονομικά ασθενέστεροι12.
Στις πόλεις κράτη δημιουργούνται τάξεις ανάλογα με το εισόδημα .Από τις τάξεις αυτές συμμετείχαν στον πόλεμο αυτοί που μπορούσαν να αγοράσουν και να συντηρήσουν τον εξοπλισμό τους . Ένας από τους λόγους που συνέβαλε στην απόκτηση της ιδιότητος του πολεμιστή και σε άλλους πολίτες με συνέπεια την απόκτηση δικαιωμάτων ήταν η υιοθέτηση μιας στρατιωτικής καινοτομίας ,η οπλιτική φάλαγγα. Οι ατομικές μονομαχίες των ομηρικών ηρώων έδωσαν την θέση τους στους παρατεταγμένους οπλίτες λόγω της ανάγκης για σταθερότερες επιθέσεις και διατήρηση θέσεων κάτι που δείχνει και την ανάγκη πολιτικής σταθερότητας.
Ο Αριστοτέλης θεωρεί ως καλύτερη πόλη «την πόλιν των οπλιτών» Η σημασία της συμμετοχής στον πόλεμο φαίνεται για μεν την κοινωνίας της Σπάρτης στο ότι η ιδιότητα του πολίτη ταυτιζόταν με την πολεμική ιδιότητα, και στην Αθήνα με το ότι πλήρη πολιτικά δικαιώματα είχαν αυτοί που είχαν την οικονομική δυνατότητα συμμετοχής στον πόλεμο13.
Από τα παραπάνω ,αλλά και από την εξέλιξη να συμμετέχουν στον πόλεμο όλοι οι πολίτες ισότιμα κυρίως στην Αθήνα, φαίνεται ότι οι στρατιωτικές δυνάμεις αναμειγνύονταν με το πολιτικό σώμα. Στην Αθήνα οι νέοι εγγράφονταν στην μερίδα του πατέρα τους ως δημότες σε ηλικία δέκα οκτώ ετών .Η εκκλησία του Δήμου εξακρίβωνε την ηλικία τους καθώς και εάν τα παιδιά είναι από νόμιμο γάμο κι ελεύθεροι πολίτες κάθε αμφισβήτηση εξετάζονταν από τα τμήματα της Ηλιαίας. Να σημειώσουμε ότι το προνόμιο του πολίτη με πρόταση του Περικλή το είχαν εκείνοι που και οι δύο γονείς τους ήταν Αθηναίοι. Σε περίπτωση που διαπιστωνόταν ότι ο νέος είχε εξαπατήσει την πόλη του ,πουλιόνταν ως δούλος14.
Από τον Αριστοτέλη στα Πολιτικά του διαπιστώνουμε ότι και οι στρατιώτες αποτελούσαν και αυτοί μια κοινωνία ,διότι όπως και ο Νικίας διαπιστώνει ότι «Οι άνδρες αποτελούν την πόλη και όχι τα τείχη και τα πλοία τα κενά ανδρών» .. Επίσης από διάφορους λόγους ιστορικών ή φιλοσόφων διαπιστώνουμε ότι οι στρατηγοί έδιναν λόγο, όπως έδιναν στην Εκκλησία του Δήμου, στους στρατιώτες ,αλλά και οι ίδιοι οι στρατιώτες επέβαλλαν την βούληση της πλειοψηφίας των πολιτών και διέσωζαν τη δημοκρατία .Να σημειώσουμε ότι αυτό δεν γινόταν όπως σήμερα από επαγγελματίες στρατιώτες ,αλλά από πολίτες που μετατρέπονταν σε πολεμιστές υπεράσπισης της πόλης, οι οποίοι συγκαλούσαν συνελεύσεις, άλλαζαν τους στρατηγούς. Έτσι υπήρχε αυτή η διπλή ιδιότητα του πολίτη στρατιώτη 15.
Όπως οι περιστάσεις που αναφέραμε σχετικά με την ανάγκη αλλαγής στρατιωτικής διάταξης με την υιοθέτηση της οπλιτικής φάλαγγας ,έτσι και κατά την διάρκεια του Πελοποννησιακού πολέμου κυρίως η Αθήνα κατέφυγε στην χρησιμοποίηση ξένων μισθοφόρων. Αυτό το έκανε προκειμένου συμπληρώσει τον στρατό της αλλά και τα πληρώματα των πλοίων με ικανούς ξένους άνδρες με μισθό. Αυτό είχε και θετικές αλλά και αρνητικές συνέπειες . Ο Περικλής αναφέρει μία από αυτές που ήταν η φυγή μισθοφόρων, εάν τους προσφερθούν από τον εχθρό περισσότερα χρήματα , αλλά από την άλλη αναφέρει και την αναγκαιότητα να προσφύγουν σε επαγγελματίες πολέμου.
Ένα άλλο σημείο που είχε αλλάξει κατά το τέλος του Πελοποννησιακού πολέμου αλλά και κατά τον 4ο αιώνα , ήταν ότι οι εκστρατείες πλέον κρατούσαν για μεγάλα χρονικά διαστήματα πέραν του έτους και συνεπώς και οι στρατιώτες έμεναν μακριά από την πόλη τους για πολλούς μήνες .Τα προηγούμενα χρόνια είχαν την δυνατότητα αφού πολεμούσαν μόνο για τέσσερις πέντε μήνες να ασχολούνται με τα κοινά των πόλεων αλλά και με τις αγροτικές εργασίες.
Επίσης από τον Ξενοφώντα ξέρουμε ότι και Αθηναίοι λίγοι σε αριθμό συμμετείχαν ως μισθοφόροι στη εκστρατεία των Μυρίων.
Αυτή η όλο και αυξανόμενη προσφυγή σε μισθοφόρους από τους Αθηναίους έκανε και τον Δημοσθένη όπως φαίνεται στους λόγους του, να ανησυχεί. Ανέφερε για τις καταστροφικές συνέπειες που θα είχε ένας στρατός ο οποίος κυρίως αποτελούταν από στρατιώτες μισθοφόρους οι οποίοι δεν ελέγχονταν από τον δήμο . Ένας άλλος λόγος ήταν τα οικονομικά προβλήματα που επέφεραν στο κράτος οι όλο και αυξανόμενες απαιτήσεις των μισθοφόρων.
Αναφέραμε πιο πάνω για τους στρατηγούς οι οποίοι ήταν οι επικεφαλής του στρατεύματος. Στην Αθήνα κατά την εποχή όμως της αριστοκρατίας και στις αρχές της δημοκρατίας αλλά και στην Σπάρτη ,ο Πολέμαρχος ήταν ο αρχηγός του στρατού. Πολέμαρχος γινόταν κάθε πολίτης με κλήρωση. Ένας πόλεμος δημιουργεί όμως ορφανά παιδιά, για τα οποία από το κράτος υπήρχε η πρόνοια για την προστασία τους και την ανατροφή τους με δημόσια δαπάνη ,την οποία επέβλεπε ο Πολέμαρχος.
Άλλες ,υποχρεώσεις σε σχέση με τα πολεμικά θέματα της πόλης, είχε να προσφέρει θυσίες στους θεούς ,να οργανώνει επιτάφιους αγώνες16. Αργότερα από τον Κλεισθένη καθιερώθηκε η αρχή των δέκα στρατηγών ως αρχηγοί των πολεμικών δυνάμεων οι οποίοι επειδή έπρεπε να έχουν ειδικά προσόντα ,εκλέγονταν από τον δήμο .Ο Δήμος είχε το δικαίωμα να τους καθαιρεί για ανικανότητα ή καταχρήσεις που έκαναν και όταν βρίσκονταν σε εκστρατεία όφειλαν οι Στρατηγοί να υπακούουν στις εντολές του, επίσης έδινε σε συγκεκριμένες συνθήκες σε έναν στρατηγό πλήρη ελευθερία κινήσεων .
Αλλά και οι Στρατηγοί είχαν δικαιοδοσία πειθαρχικού και δικαστικού ελέγχου των στρατιωτών αλλά και στις πόλεις κατεύθυναν και έλεγχαν τους πολίτες υπευθύνους για την τριηραρχία.17
Συνεπώς από τα παραπάνω συμπεραίνουμε ότι για να υπάρχει στρατός θα έπρεπε να υπάρχουν χρήματα .Γνωρίζουμε ότι οι συμμετοχή των πολιτών στον πόλεμο εξασφάλιζε σε αυτούς οικονομικά οφέλη από τα πολεμικά λάφυρα. Τι γίνονταν όμως όταν υπήρχε περίοδος ειρήνης για τους οπλίτες του πεζικού και ναύτες που προέρχονταν από φτωχά στρώματα; Γι αυτούς όπως διαπιστώνουμε από πηγές είχε θεσμοθετηθεί ο μισθός που τους εξασφάλιζε την τροφή για να ζήσουν . Μισθός για την δημόσια υπηρεσία που παρείχαν. Αντίθετα μισθό έπαιρναν και οι μισθοφόροι αλλά για την προσφορά εργασίας που παρείχαν και φυσικά το ύψος αυτού κυμαίνονταν ανάλογα με την προσφορά και ζήτηση αλλά και με τις συνθήκες που συνθήκες που επικρατούσαν.
Όταν υπήρχαν οικονομικές δυσκολίες αντί για χρήματα παρείχαν δώρα, όπως τιμητικές θέσεις , συμπόσια αλλά και τους διέθετα μέρος των λαφύρων . Άλλος τρόπος ήταν οι εισφορές ,είδος φόρου, που εισπράχθηκε για πρώτη φορά κατά τη διάρκεια του Πελοποννησιακού πολέμου από τους πολίτες της πόλεις καθώς και στην Αθηναϊκή συμμαχία από τους συμμάχους. Για τον τρόπο είσπραξης της εισφοράς είχαν κατανείμει τους Αθηναίους πολίτες σε ομάδες που ονομάζονταν συμμορίες .Πληροφορίες για την λειτουργία τους μαθαίνουμε από το Λόγο του
Δημοσθένη «Περί των Συμμοριών¨ ο οποίος αναφέρεται και τριηραρχία ,μία λειτουργία που αποδίδεται στο ναυτικό νόμο του Θεμιστοκλή18. Η Αθήνα στήριζε την δύναμή της κατά τον 5ο και 4ο αιώνα στο ναυτικό της, με αποτέλεσμα ακολουθώντας και ιμπεριαλιστική πολιτική, να γίνει θαλασσοκράτειρα στην ανατολική λεκάνη της Μεσογείου. Σύμφωνα με αυτή τη λειτουργία,μοναδική με σκοπό στρατιωτικό ,επιλέγονταν οι 100 πλουσιότεροι Αθηναίοι πολίτες και ανέθεταν σε κάθε έναν από αυτούς την φροντίδα της ναυπηγήσεως μιας τριήρους με επιχορήγηση κρατική ενός ταλάντου. Αργότερα η επιβάρυνση ήταν για έξοδα συντηρήσεως ,εκπαιδεύσεως των κωπηλατών με καθήκοντα κυβερνήτη Μία τριηραρχία στοίχιζαν μεγάλα ποσά 5000 με 6000 δρχ 19.
__________________
11.Βλ. C.Mosse ,Πολιτική και κοινωνία στην αρχαία Ελλάδα, Μτφ. Κ.Μπούρας,Αθήνα 2000:Εκδ.Σαββάλας σελ. 225
12.Βλ. C.Mosse ,Πολιτική και κοινωνία στην αρχαία Ελλάδα, ό.π., σελ.222
13.Βλ. Θ.Βερέμης,Ι.Γιαννόπουλος,Σ.Ζουμπάκη,Ελ.Ζύμη,Θ,Ιωάννου,Α.Μαστραπάς,Ο Αρχαίος Ελληνικός Κόσμος,Πάτρα 2002:Εκδ. ΕΑΠ. ,σελ.95,96
14.Bl.Robert Flaceliere , O Δημόσιος και ιδιωτικός βίος των Αρχαίων Ελλήνων ,ό.π.,σελ.204
15.Βλ. C.Mosse ,Πολιτική και κοινωνία στην αρχαία Ελλάδα, ό.π.,σελ. 227-239
16.Βλ. Μ.Β.Σακελλαρίου, Η Αθηναϊκή Δημοκρατία, Ηράκλειο 2000:Πανεπιστημιακές εκδόσεις Κρήτης,σελ. 196-197
17.Βλ. Μ.Β.Σακελλαρίου, Η Αθηναϊκή Δημοκρατία, Ηράκλειο ό.π.σελ.199-200
18. .Βλ. C.Mosse ,Πολιτική και κοινωνία στην αρχαία Ελλάδα, ό.π.,σελ.258-275
19. .Βλ. Μ.Β.Σακελλαρίου, Η Αθηναϊκή Δημοκρατία, Ηράκλειο ό.π.σελ.261
4.ΠΟΛΕΜΟΣ ΚΑΙ ΘΡΗΣΚΕΙΑ
Αναφέραμε πιο πάνω για την διακόσμηση της ασπίδας του Αχιλλέα .Σε άλλες ασπίδες ο στολισμός τους γίνονταν με κεφάλια της Γοργώς για να αποτρέπουν το κακό, δίνοντας έτσι θρησκευτική σημασία. Τον θρησκευτικό όμως χαρακτήρα στην στρατιωτική ζωή των αρχαίων ελλήνων τον βλέπουμε από την αρχή της σταδιοδρομίας των εφήβων με τον όρκο τους στα ιερά που ανέφερα στην αρχή της εργασίας.
Οι εκστρατείες ξεκινούσαν αφού πρώτα γίνονταν τελετές και αφού είχαν την εύνοια των θεών. Γι αυτό συμβουλεύονταν τα μαντεία όπως των Δελφών ,της Δωδώνης, του Αμφιαράου, και του Τροφωνίου τα οποία τους έδιναν συμβουλές ,χρησμούς για διάφορα θέματα αλλά και τους παρείχαν την θεϊκή συγκατάβαση .Τα θεωρούσαν σημαντικά ώστε στις συνθήκες ειρήνης έβαζαν όρους για την ασφαλή μετάβαση των προσκυνητών στα μαντεία., επίσης για τον έλεγχο του μαντείου των Δελφών έγιναν πολλές συρράξεις που ονομάστηκαν «ιεροί πόλεμοι».
Πριν αρχίσουν οι εχθροπραξίες ο κήρυκας πρόσωπο ιερό έπρεπε να δηλώσει τη ρήξη και ήταν αυτός που μετέφερε τις προτάσεις για ανακωχή ή ειρήνη.
Επίσης δεν ξεκινούσαν οποιαδήποτε ημερομηνία .Οι Σπαρτιάτες λόγω της πανσελήνου και του θρησκευτικού φόβου που τους δημιουργούσε ξεκίνησαν καθυστερημένα και έφτασαν μετά την μάχη στο Μαραθώνα .Στην μάχη θεοί και ήρωες πολεμούσαν μαζί με τους πιστούς τους .Στην Μάχη του Μαραθώνα πολλοί στρατιώτες πίστεψαν ότι είδαν να πολεμάει μαζί τους ο Θησέας. Μετά την μάχη οι νικητές έκαναν θυσίες ,ακόμη στην Ιλιάδα φαίνεται να θυσιάζουν τους αιχμαλώτους. Τους νεκρούς είχαν καθήκον να τους θάψουν με τις τιμές που έπρεπε , κάνοντας και ανακωχή γι αυτό το σκοπό. Για να ευχαριστήσουν τους θεούς που με την βοήθειά τους νίκησαν έφτιαχναν με τα λάφυρα, όπλα από τους σκοτωμένους εχθρούς ,το τρόπαιον και τους το αφιέρωναν .Το τρόπαιον ήταν το σύμβολο του νικητή .Στην κλασική εποχή με το ένα δέκατο των λαφύρων έφτιαχναν μνημεία που ονομάζονταν Θησαυροί ή πολυτελή αγάλματα και τα τοποθετούσαν κατά μήκος των ιερών οδών των πανελληνίων ιερών, όπως οι Δελφοί.20 .
Οι πόλεις είχαν και έναν θεό για την προστασία τους. Η Αθήνα είχε ως προστάτιδα την Θεά Αθηνά και ένα άγαλμά της από χρυσό κατασκευάστηκε από τον Φειδία προς τιμή της για την νίκη των Αθηναίων κατά των Περσών και τοποθετήθηκε στον Παρθενώνα. Αυτό το άγαλμα υπονοεί την πολεμική ιδιότητα της θεάς από το κράνος της , από το δόρυ που κρατούσε και από την γυναικεία μορφή της νίκης με το στεφάνι ,στο αριστερό της χέρι. Η ασπίδα της εσωτερικά απεικόνιζε την Γιγαντομαχία και εξωτερικά τις Αμαζόνες και ο «Οικουρός όφις» που με την μέδουσα στον ένδυμά της την συμβόλιζε ως υπερπροστατευτική 21. Αλλά και άλλοι θεοί έχουν ένα πολεμικό πρόσωπο όπως ο Απόλλωνας όπου αρχικά παρουσιάζεται φιλοπόλεμος, ο θεός του πολέμου ο Άρης που θα συνδεθεί με τους ηρωικούς μαχητές του πολέμου και γενικά οι περισσότερες θεότητες κάνουν την εμφάνισή τους σε πολεμικά γεγονότα παίρνοντας μέρος οι ίδιοι ή άνθρωποι που βρίσκονται υπό την προστασία τους 22.
Στην κλασική Αθήνα οι καλλιτέχνες εμπνέονταν από τις μάχες και σκηνές από αυτές απεικόνιζαν στα έργα τους. Στην Ποικίλη στοά της Αθηναϊκής Αγοράς ζωγράφοι είχαν φτιάξει έναν πίνακα με θέμα την μάχη του Μαραθώνα όπου δίπλα στους στρατηγούς Καλλίμαχο και Μιλτιάδη υπήρχαν , η θεά Αθηνά και οι ήρωες Θησέας και Ηρακλής. Οι πραγματικοί ήρωες δίπλα στους μυθικούς ήρωες ώστε να υπάρχει ο αλληγορικός συσχετισμός με την πραγματικότητα. Να σημειώσουμε εδώ ότι οι 192 Αθηναίοι στρατιώτες που έπεσαν στην μάχη του Μαραθώνα απέκτησαν την ιδιότητα του ήρωα.
Αυτήν την αλληγορία την διακρίνουμε και στις μετώπες του Παρθενώνα που κτίστηκε μετά τους Περσικούς πολέμους. Έτσι στην ανατολική μετώπη παριστάνεται η Γιγαντομαχία ,στην δυτική μετώπη η Αμαζανομαχία και στη νότια οι Κενταυρομαχίες τα οποία αυτά τα μυθικά επεισόδια συνδέονται αλληγορικά με τις νίκες στους Περσικούς πολέμους. Το ίδιο διαπιστώνουμε και στην Ολυμπία με την αναπαράσταση της μάχης των Κενταύρων που συμβολίζουν τους Πέρσες και το
βάρβαρο ,εναντίον της παλαιάς ελληνικής φυλής των Λαπίθων ,που συμβολίζουν τους Έλληνες και τον πολιτισμένο κόσμο. Διαπιστώνουμε ότι η ελληνική τέχνη υποβίβαζε ή εξύψωνε τον πόλεμο στην μυθική σχεδόν αφηρημένη φύση του23.
Στην Ελλάδα και κυρίως στην Αθήνα με την τεχνική της αγγειογραφίας και τον εικονογραφικό ρυθμό μας προσφέρονται παραστάσεις επηρεασμένες και από τον πόλεμο. Οι απεικονίσεις αυτές μας παρέχουν πολλές πληροφορίες σχετικά με τα του πολέμου . Μας δείχνουν τα όπλα των στρατιωτών επιθετικά και αμυντικά καθώς και τις διαφορές που είχαν αυτά από πόλη σε πόλη. Παράδειγμα οι Βοιωτικές ασπίδες ήταν ωοειδής και με εγκοπές σε σχέση με τις στρογγυλές αθηναϊκές ασπίδες, όπως και οι διάφοροι τύποι κρανών. Επίσης μας δείχνουν τα ενδύματα κάθε μιας περιοχής .
Αλλά υπάρχουν και συγγενικά θέματα με τον πόλεμο. Όπως είναι η αναχώρηση του πολεμιστή να τον αποχερατά η γυναίκα και το παιδί του ή να βοηθάει η γυναίκα τον άνδρα της να κάνει σπονδή ή τον υπηρέτη του έφιππου στρατιώτη24 .
_______________
20 .Bl.Robert Flaceliere , O Δημόσιος και ιδιωτικός βίος των Αρχαίων Ελλήνων ,ό.π.,σελ.312-315
21. Βλ.Ν.Σπάιβυ, Αρχαιοελληνική τέχνη, ό.π. σελ.246,257
22. Βλ.Y.Garlan ,Ο άνθρωπος και ο πόλεμος , ό.π.,σελ.396,397
23. Βλ.Ν.Σπάιβυ, Αρχαιοελληνική τέχνη, ό.π. σελ.214,232
24.Βλ.J.Boardman, Αθηναικά μελανόμορφα αγγεία,Μτφ.Ο Χατζηαναστασίου ,Αθήνα 2001 :Εκδ. Καρδαμίτσα,σελ. 242-245
5.ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ
Από αυτά που παραπάνω ανέπτυξα, διαπιστώνουμε ότι ο αρχαίος ελληνικός κόσμος ,είναι ένα ς κόσμος ανδρών στον οποίο κυριαρχεί ο πόλεμος. Από την εποχή των ηρώων μέχρι την εποχή του Αλεξάνδρου οι άνδρες πολεμούν και ο πόλεμος είναι αυτός που μεταβάλλει την μοίρα των πόλεων ,την εξέλιξη των κοινωνιών ,την ακμή τους και την παρακμή τους .Γι αυτό και έκανε τους Έλληνες στοχαστές να αναλύουν το φαινόμενο του πολέμου ,να αναζητούν τα αίτια του και να τον συγκρίνουν με την ειρήνη..
Με ένα τέτοιο στοχασμό θα κλείσω την εργασία, τον οποίο κάνει ο Ξενοφώντας στα Ελληνικά του (ΣΤ ιιι 15-17), που μιλάει για την κακή συνήθεια του πολέμου που και στις μέρες μας δεν παύει να υπάρχει.
«Ότι στις μέρες μας γίνονται πόλεμοι και ότι όλοι σταματούν, το γνωρίζουμε ,όπως γνωρίζουμε και ότι εμείς ,αν όχι τώρα ,οπωσδήποτε κάποτε θα επιθυμήσουμε την ειρήνη .Γιατί λοιπόν πρέπει να περιμένουμε εκείνη την στιγμή ,όταν θα έχουμε εξαντληθεί από ένα πλήθος συμφορών ,και δεν κάνουμε ειρήνη όσο το δυνατό πιο γρήγορα και προτού συμβεί κάτι το ανεπανόρθωτο ;»25
________________
25. Σ.Γκίκας, Οι αξίες των Αρχαίων Ελλήνων, ό.π., σελ.90
Β Ι Β Λ Ι Ο Γ Ρ Α Φ Ι Α
1.Βλ. Θ.Βερέμης,Ι.Γιαννόπουλος,Σ.Ζουμπάκη,Ελ.Ζύμη,Θ,Ιωάννου,Α.Μαστραπάς,Ο Αρχαίος Ελληνικός Κόσμος ,Πάτρα 2002.
2.Βλ.J.Boardman, Αθηναϊκά μελανόμορφα αγγεία, Μτφ.Ο Χατζηαναστασίου ,Αθήνα 2001 .
3..Σ.Γκίκας, Οι αξίες των Αρχαίων Ελλήνων, Αθήνα 1997.
4. Bl.Robert Flaceliere , O Δημόσιος και ιδιωτικός βίος των Αρχαίων Ελλήνων ,Μτφ. Γέρας.Δ.Βανδώρου, Αθήνα 2003 .
5.Βλ.Y.Garlan ,Ο άνθρωπος και ο πόλεμος ,Μτφ. Χάρης Τασάκος, Αθήνα 1996.
6.Βλ. C Mosse , H γυναίκα στην αρχαία Ελλάδα, Μτφ. Α.Στεφανής, Αθήνα 2002.
7.Βλ. C.Mosse ,Πολιτική και κοινωνία στην αρχαία Ελλάδα, Μτφ. Κ.Μπούρας,Αθήνα 2000.
8.Βλ. Μ.Β.Σακελλαρίου, Η Αθηναϊκή Δημοκρατία, Ηράκλειο 2000 .
9.Βλ.Ν.Σπάιβυ, Αρχαιοελληνική τέχνη, Μτφ. Γιώργος Τζήμας, Αθήνα 1999.
