Ο ΣΥΜΒΟΛΙΣΜΟΣ ΤΗΣ ΚΟΜΗΣ ΤΩΝ ΓΥΝΑΙΚΩΝ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΑΣ ΣΠΑΡΤΗΣ

Ο συμβολισμός της κόμης, όπως δείχνουν μελέτες εθνογραφικές, ανθρωπολογικές, αρχαιολογικές, είχε και έχει χαρακτήρα διαχρονικό και παγκόσμιο.
Μελετητές αναφέρουν ότι συμβολικά νοήματα εμπεριέχουν οι τοιχογραφίες από το Ακρωτήρι της Θήρας με τις ανθρώπινες μορφές που έχουν το κεφάλι εν μέρει ξυρισμένο.
Επίσης, συμβολισμοί εμπεριέχονται και στην Μινωική μικρογλυπτική όπου τα κεφάλια των ανθρώπινων μορφών φέρουν ιδιαίτερες κομμώσεις. Ακόμη, παραδείγματα σχετικά με τον συμβολισμό της κόμμωσης, αντλούμε και από τα έργα του Ομήρου , του Αισχύλου, του Ευριπίδη. Στους ορεσίβιους πληθυσμούς της Βιρμανίας και του Assam τα ανύπαντρα κορίτσια τρέφουν κοντά μαλλιά ή έχουν το κεφάλι εντελώς ξυρισμένο. Αντίθετα οι παντρεμένες γυναίκες έχουν μακριά μαλλιά.
Το σημαίνον του συμβολισμού της κόμης για κάθε γεωγραφική περιοχή, λαό δεν είναι ίδιο αλλά σύμφωνο με τους θεσμούς της κάθε κοινωνίας.
Επομένως για να κατανοήσουμε τη σημασία και το συμβολισμό της κόμης των γυναικών της Σπάρτης, που είχε για την κοινωνία τους, πρέπει να την τοποθετήσουμε στο πλαίσιο των σπαρτιατικών θεσμών. Ακόμη και έτσι η ερμηνεία για την πρακτική αυτή, που έχει δοθεί από τους μελετητές, δεν είναι μία.
Ο γάμος στη Σπάρτη γινόταν με αρπαγή της νύφης, ο οποίος έμενε κρυφός μέχρι ο γαμπρός να είναι στην κατάλληλη ηλικία των τριάντα ετών για να νυμφευθεί. Κατά την αρπαγή η νύφη μεταφέρονταν στο σπίτι του γαμπρού και η νυμφέυτρια την κούρευε γουλί και την μεταμφίεζε σε άνδρα (Πλούταρχος, Λυκούργος,15.9).
Το κόψιμο των μαλλιών αλλά και γενικότερα ο τραβεστισμός της νύφης ερμηνεύεται ως πρακτική με σκοπό να μπερδέψει τα πνεύματα του κακού ( θρησκευτική διάσταση). Μία άλλη ερμηνεία που δίνεται είναι ότι η κοπή των μαλλιών της νύφης σηματοδοτούσε την αρχή της μεταμόρφωσης της, από παρθένο σε νόμιμη σύζυγο. Ποτέ πια ξανά δεν επιτρέπονταν να αφήσει τα μαλλιά της μακριά. Επίσης, μία ψυχολογική ερμηνεία του πιο πάνω εθίμου είναι ότι η ανδρική εμφάνιση της νύφης αποσκοπούσε στο να διευκολύνει τη μετάβαση του γαμπρού από την αποκλειστικά ανδρική ομοφυλοφιλική αγωγή του στην ετεροφυλική έγγαμη ζωή.
O Vernant στο συμβολισμό της κόμης των Σπαρτιατών δίνει μία διαφορετική διάσταση αναφέροντας ότι το ξύρισμα της κεφαλής της νύφης ( όπως υποστηρίζει και ο Freud), είναι μια μορφή ευνουχισμού. Με τον τρόπο αυτό «ξερίζωναν από αυτήν κάθε ανδρικό ή πολεμικό στοιχείο που διατηρούσε ακόμη η θηλυκή της υπόσταση […]. Απέφευγαν έτσι να οδηγήσουν στο σπίτι τους υπό τη μορφή της νύφης την Γοργώ». Η κόμη από φίδια ή εκείνη που θυμίζει χαίτη αλόγου είναι χαρακτηριστικό της Μέδουσας στον βαθμό που είναι τρομακτική, αίσθηση τρόμου, που πρέπει να προκαλεί ο πολεμιστής σπαρτιάτης με τη μακριά κόμη του. Τα νεαρά αγόρια, μέχρι να γίνουν έφηβοι διαιρούνται σε ομάδες κατά ηλικία και υποβάλλονται στις μυητικές δοκιμασίες που επιβάλλει η αγωγή , έχοντας ξυρισμένο το κεφάλι τους παραμένοντας άπλυτα, κακοντυμένα και ανυπόδητα. Υπό τη έννοια αυτή, ως προς την εξωτερική τους εμφάνιση, που δηλώνει το νεαρό της ηλικίας τους, έμοιαζαν με τους είλωτες. Όσο για τους ενήλικες πολίτες αυτοί έχουν τα μαλλιά τους μακριά αντίθετα από τους είλωτες και του άλλους σπαρτιάτες που είχαν χάσει τα πολιτικά τους δικαιώματα( των τρεσάντων). Στη σημασία αυτής της πρακτικής, σύμφωνα με τον Vernant, πρέπει να στηρίξουμε τη ερμηνεία της πρακτική ξυρίσματος της κεφαλής της νεαρής συζύγου. Σε όλη την διάρκεια της παιδικής ηλικίας δεν γίνεται σαφής διάκριση ανάμεσα στα αγόρια και κορίτσια. Το όριο της διάκρισης των δύο φύλλων παραμένει ρευστό. Στόχος της αγωγής τους είναι να ανατραφούν σωστά τα παιδιά αυτά μέχρι την στιγμή που κάθε φύλλο θα αναλάβει τα καθήκοντα του που- σύμφωνα με τα κοινωνικά πρότυπα- του αρμόζουν και το διαφοροποιούν από το άλλο. Τα νεαρά αγόρια έχουν κατά τη διάρκεια της αγωγής τους ξυρισμένο το κεφάλι. Τα νεαρά κορίτσια έχουν την ίδια περίοδο μακριά κυματιστά μαλλιά. Και αυτό δεν δηλώνει για τα αγόρια- σε αντίθεση με τα κορίτσια- έναν συμβολικό ευνουχισμό . Το ξυρισμένο κεφάλι των νεαρών αγοριών είναι σημάδι της περιθωριακής ακόμα θέσης τους, ανάμεσα στους είλωτες από τη μια και τους σπαρτιάτες πολίτες με πλήρη δικαιώματα από την άλλη. Αντίστοιχα, η κυματιστή μακριά κόμη των νεαρών κοριτσιών δηλώνει ότι οι «φοραδίτσες» αυτές παραμένουν ακόμη σε κατάσταση αγριότητας, δεν έχουν ακόμη αποβάλλει την ετερότητα εκείνη που χαρακτηρίζει τη νεαρή κοπέλα πριν ο ζυγός του γάμου της αποδώσει, εξημερώνοντάς την, την κοινωνική ταυτότητα της συζύγου. Όταν λοιπόν ξυρίζουν το κεφάλι της νεαρής νύφης την ημέρα του γάμου:
Α) την διακρίνουν από την προηγούμενη, άγρια κατάσταση, της παρθένου, με τα μακριά κυματιστά μαλλιά,
Β) την διακρίνουν ταυτόχρονα από τον σύζυγό της, ο οποίος ως ενήλικας έχει τη μακριά κόμη που είχε η νεαρή κόρη πριν από τον γάμο της,
Γ) ίσως ακόμα, όταν της φορούν ανδρικά υποδήματα την στιγμή που της ξυρίζουν το κεφάλι, να αναιρούν συμβολικά τη διάκριση ανάμεσα στα δύο φύλλα, τα οποία πρόκειται μέσω του γάμου να είναι σαφώς διαχωρισμένα και ταυτόχρονα πολύ κοντά: όχι να συγχέονται, όπως στην παιδική ηλικία, ούτε να είναι καταδικασμένα είτε στον απόλυτο διαχωρισμό, δίχως να έρχονται ποτέ σε επαφή- όπως ισχύει για την παρθένο- είτε σε γενετήσιο χάος της βίας, της αρπαγής ή των τυχαίων συνευρέσεων. Από τη στιγμή αυτή και εξής ιδρύεται η απόσταση ανάμεσα στα δύο φύλλα.
Για να συμπληρώσω ότι τα δύο φύλλα όταν φτάνουν στη ηλικία που θα πραγματοποιήσουν τον σκοπό, για τον οποίο προετοιμάζονται, ο καθένας παίρνει τη θέση του: ο άντρας τα μακριά μαλλιά η γυναίκα χωρίς, ο άντρας πολεμιστής η γυναίκα ηγήτορας της οικογένειας. Έτσι με τον τρόπο αυτό η συνύπαρξη άντρα και γυναίκας επιτυγχάνεται με την συνέχιση της διαφορετικότητας, λόγω αλλαγής των ρόλων και για τους δύο.
Καθώς επίσης, ότι η εμφάνιση της παρθένας σπαρτιάτισσας με τα μακριά κυματιστά μαλλιά στους χώρους των γυμναστηρίων ενισχύει τη σεξουαλικότητάς της προσελκύοντας έτσι το αντίθετο φύλλο, με σκοπό το γάμο και τη δημιουργία γερών αγοριών πολεμιστών.
Σύμφωνα με όσα προαναφέραμε, πολλές συμβολικές ερμηνείες έχουν δοθεί σχετικά με τη πρακτική κοψίματος της κόμης στη Σπάρτη, και άλλοι πολλοί ενδεχομένως υπάρχουν ή θα υπάρξουν στο μέλλον, αρκεί αυτό να γίνεται για την ανάγνωση των πολιτισμών, για την ανάδειξη της γνώσης και της ιστορικότητας τους- των εσωτερικών τους αλλαγών και γενικότερα των πολιτισμικών αλλαγών, αλλά και για μια επιστημονικά δοσμένη άσκηση κριτικής του παρελθόντος και του παρόντος για ένα καλύτερο μέλλον. Θέσεις που αφορούν κάθε επιστημονική προσπάθεια ανάγνωσης της συμβολικής δομής – κώδικα, που κρύβουν οι πολιτισμοί.

γ.ξ.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
1. S. Blundell, Γυναίκα στην Αρχαία Ελλάδα, Ελληνικά Γράμματα 2004.
2. J-P Vernant, Ανάμεσα στον Μύθο και την Πολιτική, Σμίλη 2003.
3. Ξενοφών Λακεδαιμονίων Πολιτεία Αριστοτέλης Αθηναίων Πολιτεία,
Άργα 2000.
4. Α. Μήλιος, Ν. Μπιργαλιάς, Ελ. Παπαευθυμίου, Α.Πετροπούλου, Δημόσιος και Ιδιωτικός Βίος στη Ελλάδα Ι: Από την Αρχαιότητα έως και τα Μεταβυζαντινά χρόνια, Δημόσιος και Ιδιωτικός Βίος στη Αρχαία Ελλάδα, ΕΑΠ 2000.